پنجره/ فاطمه(سلام‎الله‎علیها) مادری نمونه بود

شخصیت حضرت فاطمه (سلام‎الله‎علیها) به ‎عنوان نخستین شهید راه ولایت، آن‎قدر پررنگ است که برخی دیگر از ابعاد وجودی ایشان را تحت تأثیر قرار داده است. در ایام فاطمیه بیشتر علما و دانشمندان دینی به موضوع دفاع حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) از امیرالمؤمنین (علیه‎السلام) و در نهایت شهادت مظلومانه‎شان می‎پردازند، اما با کمی مداقه می‎توان نکته‎‎های ناب بسیاری را در احوالات حضرت فاطمه (سلام‎الله‎علیها) جست‎وجو کرد. یکی از این نکات، شخصیت خانوادگی حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) در مقام همسر و مادر است. خانواده نخستین و مهم‎ترین نهادی است که در منابع اسلامی از جایگاه والا و ارزشمندی برخوردار است که برای حفظ و تقویت آن، زن در جایگاه مادر و همسر وظایف مهمی برعهده دارد. موضوعی که شاید تاکنون خیلی جدی به آن پرداخته نشده است. همین بهانه کافی بود که در ایام شهادت دخت نبی اکرم (صلی‎الله‎وعلیه‎وآله‎وسلم)، بخش‎‎هایی از سيره خانوادگی آن حضرت را مو شکافی کنیم تا با الگو گرفتن از نوع روابطی که بین زهرای اطهر (سلام‎الله‎علیها) و همسر و فرزندانش شکل گرفته، به تبیین مناسبات خانوادگی حضرت بپردازیم. 



شاید بهتر باشد قبل از آغاز گفت‎وگو درباره زندگی خانوادگی حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) و جایگاه ایشان در مقام همسر و مادر، ابتدا تعریف خانواده را از دیدگاه شما بدانیم؟ 

درباره خانواده تعریف‎‎های مختلف ارائه شده، اما اگر بخواهم کوتاه و مختصر، مفهوم عمیق خانواده را توضیح دهم، باید بگویم خانواده محلی است که افراد کنار هم، به یک هدف و فرجام می‎اندیشند و برای رسیدن به آن هدف برنامه‎ریزی می‎کنند. مهم‎تر از همه این‎که همه اعضای خانواده برای رسیدن به «آرامش خانواده» تلاش کرده و در حقیقت به یکدیگر آرامش مي‌دهند. 

این مفهوم در خانواده حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) چگونه اجرا می‎شد؟ 

با توجه به کتاب‎‎های تاریخی که از شیعه و سنی وجود دارد، حضرت صدیقه کبری (سلام‎الله‎علیها) از این نظر در اوج کمال بود. به بیانی واضح‎تر حضرت در مقام همسری کامل‎ترین فرد بود و در جایگاه مادری هم چیزی برای فرزندانش کم نگذاشت. اساس زندگی حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) و اميرالمؤمنین (علیه‎السلام) بر اساس عبودیت و بندگی خدا بود، بهترین گواه ادعای ما سخنان امیرالمؤمنین (علیه‎السلام) درباره حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) است. در کتاب‎‎های تاریخی آمده است شخصی از حضرت علی (علیه‎السلام) درباره حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) پرسید، حضرت همسرشان را این‎گونه توصیف کرد: «نعم المولی الی طاعه‎الله/ او در مسیر طاعت خدا، یاوری نیکو برایم بود»، یعنی همسری نبود که مرا از بندگی خدا باز دارد، همسری نبود که دنیا را سدی برای رسیدن به آ خرت همسرش قرار دهد؛ بلکه برای رسیدن به عبودیت خدا به‎شدت کمک می‎کرد. خیلی وقت‎ها زن و شوهر به‎خاطر مسایل زودگذر مادی و مسایل فانی شدنی‏، همدیگر را از آخرت باز می‎دارند، نمونه آن امکانات زندگی، مانند ماشین و خانه یا سود بیشتر در معاملاتو خیلی چیزی‎‎های مادی دیگر است. خلاصه کلام، این‎که مسایل مادی را جوری جلوه می‎دهند که چه زن و چه مرد از بندگی خدا و عبادت باز مي‌مانند، اما زهرای اطهر (سلام‎الله‎علیها) این‎گونه نبود، بلکه هم عبودیت داشت و هم عبادت می‎کرد. عبودیت یعنی جوهره ذاتی افراد و عبادت یعنی رفتارها، عبودیت یعنی ایمان قلبی و عبادت نماد و بروز باور‎های قلبی است که در نمازها، روزه گرفتن‎ها، مناجات‎ها، گریه کردن‎ها تجلی پیدا می‎کند. حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) در این زمینه که اساس زندگی‎اش را تشکیل می‎داد، بسیار عجیب بود. امام مجتبی (علیه‎السلام) می‎فرماید: «مادرم تا صبح مناجات و گریه مي‌کرد به‎صورتی‎که پاهایش متورم شده و بدنش می‎لرزید.» حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) پیرزن نبود که چنین حالتی پیدا کند، جوان 18 ساله‎ای بود که در مسیر بندگی خدا قرار داشت. مسیر، مسیر توجه به آخرت و توجه به خالق بود، نه این‎که دنیا را سدی برای رسیدن به آخرت خود و همسرش قرار دهد. 

می‎خواهیم کمی هم از روابط صمیمی و عاشقانه حضرت فاطمه (سلام‎الله‎علیها) و امیرالمؤمنین (علیه‎السلام) برای‎مان بگویید. 

زندگی این دو بزرگوار ابعاد منحصربه‎فردی دارد که شناخت آن برای من و امثال من غیرممکن است. از امام صادق (علیه‎السلام) درباره معنی نام فاطمه (سلام‎الله‎علیها) پرسیدند؛ حضرت فرمود: «لان الناس کتموا عن معرفت‎ها/ یعنی مردم از شناختن مقام فاطمه (سلام‎الله‎علیها) باز نگاه داشته شده‎اند.» بنابراین به این نکته توجه داشته باشید که اگر چیزی از زندگی آن دو بزرگوار بیان می‎کنیم، در حقیقت به اندازه عقل خودمان گفته‎ایم. یکی از ویژگی‎‎های مهم زندگی خانوادگی حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) و امیرالمؤمنین (علیه‎السلام)، وجود صمیمیت در خانواده است. از روایت‎‎هایی که وجود دارد، می‎توان نتیجه گرفت که نزدیکی و دوستی مثال‎زدنی بین این دو زوج بزرگوار بوده ...
چه‎کسی در به‎وجود آمدن این صمیمت نقش بیشتری داشت؟ 

هم حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) و هم حضرت علی (علیه‎السلام)، در به‎وجود آمدن این صمیمیت نقش داشتند. جالب است بدانیم که پیغمبر اکرم (صلی‎الله‎وعلیه‎وآله‎وسلم) هم در ایجاد این صمیمت فوق‎االعاده مؤثر بود. نقل می‎کنند روزی پیغمبر اکرم به خانه امیرالمؤمنین رفت و دید آن دو بزرگوار هر دو مشغول کار هستند. فرمود کدام‎یک از شما خسته‎تر است؟ امیرالمؤمنین (علیه‎السلام) پاسخ داد: فاطمه (سلام‎الله‎علیها) خسته‎تر است؛ پیغمبر (صلی‎الله‎وعلیه‎وآله‎وسلم) فرمود: فاطمه جان تو برخیز، من کارهایت را انجام می‎دهم. همه کارهای‎شان با هم بود. یعنی با هم کار می‎کردند، با هم درد دل می‎کردند، با هم مشورت می‎کردند یا وقتی حسنین (علیه‎السلام) بیمار می‎شدند، با هم برای شفای فرزندان‎شان روزه می‎گرفتند، همه این‎ها نشان دهنده صمیمت این خانواده است. درست است که آن‎ها معصوم بوده و جنبه‎های الهی داشتند، اما رفتارهای‎شان غیربشری نبود و این رفتارها باید الگو‎ی انسان‎ها قرار بگیرند. این بزرگوران این‎گونه رفتار کردند که به ما یاد بدهند، اگر مردی به خانه آمد و دید همسرش از صبح کار کرده، خود استراحت نکند و خانم به‎کارش ادامه دهد. بلکه مرد‎ها نیز خودشان را درگیر کار خانه کنند، خانم‎ها هم کمک آقایان باشند. در حقیقت نسبت به یکدیگر بی‎تفاوت نباشند و از زیر بار مسئولیت شانه خالی نکنند، این‎ها نکته‎‎های مهمی است که در زندگی این خانواده دیده می‎شود. 

یکی دیگر از ویژگی‎‎های خانواده که شما به آن اشاره کردید، آرامش دادن به یکدیگر است. حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) چگونه این مفهوم را در خانواده عملی کرده بود؟ 

رفتار‎های حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) طوری بود که به همسر و فرزندانش آرامش می‎داد. امیر‎المؤمنین (علیه‎السلام) در این‎باره فرموده‎اند: «فاطمه زهرا (سلام‎الله‎علیها) به‎گونه‎ای بود که هر وقت نگاهش می‎کردم، همه غم و غصه‌ها از یادم می‎رفت و به آرامش می‎رسیدم.» امیر‎المؤمنین (علیه‎السلام) چنین ویژگی‎ای داشتند؛ امام حسن (علیه‎السلام) و امام حسین (علیه‎السلام) هم این‎طور بودند. اما آیا اکنون زندگی‎‎های ما این‎گونه است؟ روابط سازنده بین زن و شوهر حاکم است یا رفتار‎های دلسرده‎کننده که فاصله‎ها را بیشتر می‎کند؟ آیا آرامش جایش را به ترس نداده؟ بی‎اعتمادی جای اعتماد را نگرفته است؟ اعضای خانواده به‎جای تکیه کردن و کمک به یکدیگر، جزیره‎ای عمل نمی‎کنند؟ زن کار خودش را می‎کند و مرد هم کار خودش، حتی گاهی اوقات اصلا از حال یکدیگر خبر ندارند. در صورتی‎که با الگو گرفتن از زندگی حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) و علی (علیه‎السلام) می‎توان این رفتار‎های نادرست را که نتیجه‎ای جز سست شدن کانون خانواده ندارد، کنار گذاشت. 

یکی از مسایلی که این روز‎ها زندگی‌ها را به چالش می‎کشد، بالا بودن انتظار خانم‎ها از همسران‎شان است. رفتار حضرت زهرا در این زمینه چگونه بود؟ 

از آن‎چه در کتاب‎‎های سیره عملی ائمه معصومین (علیهم‎السلام) آمده، می‎توان نتیجه گرفت که حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) در طول 9 سال زندگی با حضرت امیرالمؤمنین (علیه‎السلام)، حتی یک‎بار هم تقاضایی نکردند که حضرت علی (علیه‎السلام) نتوانند انجام دهند. نه این‎که امیرالمؤمنین (علیه‎السلام) تقاضا‎های همسرشان را برآورده نمی‎کردند، بلکه تقاضا‎‎های مادی حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) به حدی کم بود که حضرت امیرالمؤمنین (علیه‎السلام) هیچ‎وقت شرمنده همسرشان نشدند. در واقع درخواست‎‎های حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) به‎گونه‎ای نبود که همسرشان را مجبور کنند که به راه خلاف بیفتند. برخلاف آن چیزی که اکنون در بعضی از خانواده‎‎ها وجود دارد. زن به حدی از همسرش توقع دارد که آقا برای این‎که دل همسرش را به‎دست بیاورد، دست به‎هر خلافی می‎زند و حتی نافرمانی خدا را می‎کند. 

بعضی‎ها ادعا می‎کنند که روایت‎های مختلفی وجود دارد که بین حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) و امیر‎المؤمنین (علیه‎السلام) اختلاف به‎وجود می‎آمده و ایشان برای حل آن نزد پیغمبر اکرم (صلی‎الله‎وعلیه‎وآله‎وسلم) می‎رفتند. آیا شما این موضوع را قبول دارید؟ 

هیچ مدرک مستندی در این‎باره وجود ندارد. آن‎ها هر دو از یک منبع فیض که خدای متعال است تغذیه می‎کردند، پس چطور می‎توانند با هم اختلاف داشته باشند؟ 

اگر موافقید کمی هم درباره الگو‎های رفتاری حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) در جایگاه مادر صحبت کنیم. 

شاید موضوعی که می‎خواهم در جواب این سئوال به آن اشاره کنم، خیلی جزیی باشد، اما مهم است. همه می‎دانیم حداقل رابطه‎ای که یک مادر می‎تواند با فرزندش داشته باشد، لالایی خواندن است. نقل شده حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) گهواره‎ای درست کرده بود که بچه‎ها را در آن می‎خواباند و برای‎شان لالایی می‎خواند. متن این لالایی به حدی جالب است که در کتاب‎‎های تاریخی آمده است: «ان فی الجنه نهر من اللبن/ لعلی، لزهرا و حسن و حسین/ کال من کان محبا لهم؟/ یدخل الجنه من غیر حزن»، یعنی در بهشت نهری است از شیر برای علی (علیه‎السلام)، زهرا (سلام‎الله‎علیها)، حسن (علیه‎السلام) و حسین (علیه‎السلام) که هرکس محب این چهار نفر باشد، هیچ غم و غصه‎ای نخواهد داشت. این خیلی مهم است که بانویی با آن مقام عصمت و علم غیب که به فرموده پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎و‎آله‎وسلم) مادر پدر خود بودند، یعنی پدر هرچه دارد از اوست، می‎نشیند و برای بچه‎هایش لالایی می‎خواند تا آرامش را به آن‎ها منتقل کند. 

یکی از مهم‎ترین وظایف هر مادری تربیت فرزندان است. با توجه به عصمت ذاتی امام حسن (علیه‎السلام) و امام حسین (علیه‎السلام)، این موضوع درباره رفتار‎های عملی حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) برای تربیت فرزندان چگونه تعبیر می‎شود؟ 

درست است که امام حسن (علیه‎السلام) و امام حسین (علیه‎السلام) معصوم بودند، اما آن‎ها تربیت شده دامان حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) هستند. از طرفی دیگر حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) فرزندی به‎نام زینب کبری (سلام‎الله‎علیها) داشتند که معصوم نبود، اما در کربلا و بعد از آن، نقش مهمی ایفا کرد. تعبیر خیلی جالبی از امام صادق (علیه‎السلام) در این‎باره داریم، حضرت می‎فرماید: «ما حجت خدا بر مردم هستیم و مادرمان حجت خدا برماست.» حجت خدا بر حجت‎ها تعبیر خیلی بزرگی است که در گفتار نمی‎گنجد. آن‎قدر این بانوی بزرگوار به وظایف مادری‎اش ملزم بود که در هیج کجای تاریخ دیده نمی‎شود که پای ایشان لغزیده باشد. وقتی پیامبر اکرم (صلی‎الله‎وعلیه‎وآله‎وسلم) دست دخترشان را می‎بوسند، یعنی این بانوی بزرگوار هرآن‎چه که بر عهده‎اش گذاشته شده و وظیفه‎اش بوده، به‎خوبی برآورده ساخته‎است. ایشان حتی تا آخرین روز‎های عمرشان یک مادر نمونه بودند. نقل شده که در روز‎های آخر حضرت امیر‎المؤمنین (علیه‎السلام) به خانه آمد، متوجه شد حضرت زهرا (سلام‎الله‎علیها) علاوه‎بر پختن نان کار دیگری هم انجام داده‎اند. حضرت پرسیدند زهرا جان چه شده؟ تاکنون از شما ندیده بودم که در یک روز دو کار دنیوی انجام دهید. زهرا مرضیه (سلام‎الله‎علیها) پاسخ دادند: روز‎های آخر عمرم است و می‎خواهم کارهایم را انجام دهم. خانمی که برای دفاع از همسرش از خون خود می‎گذرد، مگر می‎توان تصور کرد که از وظیفه همسری و مادری کم بگذارد؟ اصلا با عقل جور درنمی‎آید. زهرای مرضیه (سلام‎الله‎علیها) یک همسر و مادر نمونه بودند

منبع خبر